poniedziałek, 13 września 2021

Nowe recenzje "Metafu" Wojciecha Kassa

 

Nowe recenzje tomu Metaf. 20 wierszy o położeniu Wojciecha Kassa ukazały się na łamach pism "Fraza" (2020, nr 1/2) i "Arcana" (nr 160).

Teksty Tomasza Pyzika i Bartosza Suwińskiego - niżej.

 

Istnienie ponad wszelkie istnienie


Wiersze w zbiorze Metaf Wojciecha Kassa wchodzą w tę przestrzeń rzeczywistości, która umyka empirycznemu rozpoznaniu. Podmiot poznający ufnie oddaje się zjawiskom świata przedstawionego, zatapia się w ich pełni, zachłannie nasyca się danym istnieniem, by doświadczyć takiego odczucia kondensacji bytu, które otwiera widzenie duchowe, metafizyczne. 

Twórczość poetycką Kassa znamionuje intensywna praca zmysłów i praca ducha oraz ta szczególna uważność spojrzenia, które przenika do czegoś innego. Nowe obrazy, które zostały udostępnione poecie dzięki jego wyjątkowej wrażliwości artystycznej, nie docierają do nas w pełni. Nie należy tego oczekiwać, bowiem liryka autora Metaf odbija indywidualne wejrzenia oraz osobnicze doświadczenia, które są tak naprawdę nieprzekładalne nawet na mowę wiązaną, choć jej najbliżej do tego, by inną przestrzeń naszkicować. Poeta jest odosobniony w swoim światoodczuwaniu, ale poprzez wyrażanie w słowie tworzy wraz z odbiorcą wspólnotę niezwykłego doświadczenia, które intuicyjnie uzmysławia przestrzeń nadnaturalną, metafizyczną. To właśnie w Tryptyku do poety i czytelnika znajdziemy pytanie retoryczne, które przywodzi na myśl filozoficzne poszukiwanie pierwszej przyczyny: „rodzisz się w obrotach / języka, kto wprawił go w ruch?”. Adresatem słów może być autor, który prowadzi rozmowę z samym sobą, ale adresatem może być też każdy z nas, przez co zostajemy wyrwani z bierności. O co chodzi poecie? Najlepiej ujmuje to ostatnia część rzeczonego tryptyku, w której czytamy: „a chodzi jednak o To, aby Coś wymacać / z empirii i historii, z kosmosu i absolutu / wypisać To i Coś wymacane / pracowicie wyryć, krwią, potem, / prochem”. Jak widzimy, twórca jest postacią niespokojną, nie ustaje w eksploracji bytu, który skrywa się za realnością. Wspomniane przez poetę „To i Coś” jest rzeczywistością z ludzkiej perspektywy transcendentną, ale jednocześnie immanentnie wpisaną w nasze egzystencjalne „ja”. W takim postrzeganiu, w takim „położeniu” - nawiązuję tu do znaczącego podtytułu zbioru (20 wierszy o położeniu) - kryje się tajemnica świata i człowieka, których źródło istnienia odsyła do czegoś większego niż mówi poznanie zmysłowe. 

Jarosław Ławski wyodrębnia to szczególne rozumienie i odczuwanie bytu, określając je jako METAF. Definicja tego pojęcia jest mottem omawianego zbioru Wojciecha Kassa i brzmi tak: „- co Jest, co ogarnia, czym jesteśmy i nie jesteśmy, / niepokój i uspokojenie, (nasz) mrok - widzenie; / co przekracza, tworzy, zagarnia, by objąć w Siebie”. Próba objęcia niepoznawalnego osadza się na antonimach, które maksymalizują semantyczną skalę wypowiedzi. Między przeciwieństwami jest wszystko, jest każdy odcień słowa i każdy przejaw bytu. Utwór Łapanka zawiera w sobie rozwinięcie teorii Ławskiego, znajduje się tam autorska definicja metafizyki, którą Kass formułuje jako „[...] takie czułe poruszanie, / rozglądanie po stworzonym, zew namysłu”. Intersemiotyczność metaf i physis realizuje się w jakimś stopniu dzięki przyjętemu paradygmatowi poznawczemu. Poezja Wojciecha Kassa to liryka otwartości, czuwania i oczekiwania. Otwartość dotyczy ewokowanej przestrzeni, swoistego przestworu, który wybiega w nieskończoność i nie poddaje się ostatecznemu zasklepieniu, a co za tym idzie, ostatecznemu nazwaniu. Czuwanie i oczekiwanie wiążą się z przeczuciem istnienia ponad istnienie. Autor zbioru Metaf skanuje rzeczywistość w poszukiwaniu imponderabiliów i szczęśliwie widzi je w obszarze dostępnym dla wszystkich, choć nikt nie dostrzega tego, co on. O tej niezwykłej dyspozycji mówi sytuacja przedstawiona w inicjalnym wierszu tomu zatytułowanym Wielu było takich. Poszukiwanie „tego jedynego słowa” na określenie doświadczanego fenomenu kończy się konstatacją („Za to jaśnieli w nieznanym dotąd / szyku”), która zwraca uwagę na nową epifanię. Jej nieostra peryfraza odbijająca poznawczą niewyrażalność mówi jednak o tym, co jest. Kass temu co czuje, co widzi w artystycznym porywie, nadaje status ontologiczny. 

Czyni to Głosem nie znającym granic, jak mówi tytuł jednego z utworów, w którym podmiot poznający retrospektywnie wylicza, co było i co go spotkało. Jest to głos przekraczający granice widzialnego, choć o widzialnych rzeczach wspomina. Utrzymanie lirycznej deskrypcji w czasie przeszłym podkreśla, że to, co przeminęło, miało swoje miejsce w historii, istniało dla mówiącego „ja”, ale też, co najważniejsze, wciąż istnieje z perspektywy transcendentnej, na którą subtelnie naprowadza podmiot, gdy pisze o swoistej iluminacji, czyli ujrzeniu „góry jak kapelusz” w niemal mistycznych okolicznościach, jakie wtedy mu towarzyszyły: „[...] tak ją zobaczyłem idąc grzbietem / łańcucha - z jasnym warkoczykiem ścieżki na szczyt”. W tym kalejdoskopie zdarzeń, w zwykłych-niezwykłych kadrach z życiorysu, czujemy za poetą wewnętrzną warstwę rzeczy, ich nieprzemijającą istotę, którą artysta synestezyjnie wydobywa w równoczesnym postrzeganiu physis i metaf, o czym czytamy choćby w innym fragmencie poematu Głosem nie znającym granic: „był wieczór na werandzie skupiony od środka, / wyciszająca się od środka topola i od środka / rozświetlony smutek”. Artystyczny dar introspekcji otula widzialną rzeczywistość słowem niosącym wieczystą ciszę i zaświatowy blask, a w stosunku do najbliższych obradza czułą sakralizacją, czego przykładem jest urzekające zawołanie skierowane ku żonie poety z Prania, która w utworze Pytania cudzoziemca zadawane w Sandomierzu figuruje jako „Sancta Jagienka Pranienssis”. Taki tytuł zostanie już przy niej na zawsze, a imię ozdobione wyjątkowym epitetem będzie jaśniało wśród wszystkich świętych. 

„Metafizyczne” promieniuje również z następujących wierszy: Na brzegu nocy, W mieście W., poranek; W mieście O., puls. Czy należało tego oczekiwać? Odpowiedź znajdziemy w metapoetyckim utworze Słowa / ciała: „Poeta nie jest regułą / jest wyjątkiem. / Poezja nie jest normą / jest niespodzianką. / Nie jest prawidłowością / jest błędem, nawet anomalią. / Ale ten błąd, anomalia / wytyczają los słowa / ciała”. Wiersze Wojciecha Kassa są nieskończone, gdyż w nieskończoność sięgają. Charakter liryki autora zbioru Metaf odzwierciedla zamyślenie i zapatrzenie twórcy, który posiadł zdolność holistycznego objęcia świata przedstawionego w doświadczeniu życia. Taki dar jest błogosławieństwem i cierpieniem. Zmusza bowiem do nieustannej aktywności oraz walki o wydarcie z tamtej przestrzeni „Tego Czegoś”, co się objawia w impresjach rzeczywistości (zob. utwór Chwila) i raz uświadomione, nie pozwala o sobie zapomnieć. Poeta żyje wówczas w wiecznej tęsknocie, w artystycznym napięciu i gotowości na przypływ fali niosącej nadnaturalne tchnienie bytu. Godzi się jednak na takie powołanie i przyjmuje z pokorą swój los. Jest jak tytułowy kwiat z wiersza Jaskier, który „nie złorzeczy miejscu, gdzie rośnie”. Może też powiedzieć o swoim życiu artystycznym: „Z wolna odnalazłem dla siebie / trzy słowa: Jest, Teraz, Tak; są bez dat jak życie” (Jaskier). Są bez dat, dopowiedzmy, jak metaf

Poetyckie sięganie ku istnieniu ponad wszelkie istnienie objawia nam wyjątkowe niespodzianki bytu. Liryka Wojciecha Kassa pozbawiona metafizycznego rozmachu oraz wyczucia chwil epifanii byłaby z pewnością bardziej przystępna, bardziej rozpoznawalna i porównywalna do zwykłego bycia w świecie. Ale przez to byłaby potwornie nudna. 

 Tomasz Pyzik

 

 

Locje wersów. Przypadek Wojciecha Kassa

Poezja Wojciecha Kassa, nieustannie orientuje się wobec tajemnicy i tradycji (by wspomnieć pierwsze trzy nazwiska, przychodzące na myśl: Liebert, Iwaszkiewicz, Gałczyński),
szuka odniesień w metafizyce (interesują ją źródła), przychylnie spogląda w stronę wartości. Kass jest poetą nierozstrzygalnych antynomii, stale powracających dylematów. Wciąż, uparcie szuka języka, aby opis rzeczywistości, uczynić możliwie najbardziej adekwatnym temu, czemu ma świadczyć.

  Jako poeta pragnie sprostać i sforsować dystans, jaki dzieli dzisiejsze słowo, od logosu, by na powrót, powiązać w jedno sens i znaczenie, prawdę i objawienie. Pisanie to dla Kassa sprawa poważna, gdyż idzie o dawanie wyrazu temu, co uczyni ból znośniejszym, cierpienie bardziej akceptowalnym, nadzieję możliwą, wiarę miłą. Każdy pisarz, próbujący wyjaśnić sobie swoją własną egzystencję, chcąc nie chcąc, podejmuje drogę i wątki tych wszystkich, co byli przed nim. I nie ma na to rady. I stąd być może bierze się dramat słów, które są nasze, choć przeszłość niesie się w ich echach. Stąd być może wynika rozpacz poety, niestrudzenie uczącego się umierania dla świata. Nie inaczej jest w nowym tomie, pod tytułem Metaf. 20 wierszy o położeniu1, gdzie w wierszu Chwilami, pierwsza strofa idzie tak: „Chwilami zdziwienie, jest świat i ja w nim jestem. / Chwilami melancholia, bo czujesz, jak się rozpada”.

Jesteśmy bowiem spadkobiercami kultury Zachodu, a poeta, chcąc mówić o trwodze, o egzystencji, życiu podzielonemu pomiędzy imię, a nazwisko, na początek, musi zdystansować się od dotychczasowych sposobów formułowania tych treści. Musi znaleźć swoje miejsce. Kass to poeta, po lekturze wierszy którego, zostaje w głowie jedno słowo: urzeczenie. Mówi do nas ze swojego miejsca – osobnego i pojedynczego. Jego fraza jest klarowna jak bystra struga. W mig rozpoznawalna. Nerwowo dźwięczy w uchu. Dla autora Objawów, literatura jest jedną z wielu odmian losu. To przekonanie ma dla niego zasadnicze konsekwencje. Jego prawda, staje się tworzywem wiersza. W tym sensie, poeta jest o nią uboższy, albo, by powiedzieć bardziej precyzyjnie, lżejszy. Dla Kassa każdy dobry liryk jest wypisywaniem z siebie ciemnych złogów i jasnych zachwytów. Bohater jego wierszy, niesie bagaże jego doświadczeń – telluryczne przesłania, skierowane ku górze. Autorowi Ufności, wydają się być bliskie słowa Leopardiego: „Kto ma nadzieję, lęka się, a kto jest zrozpaczony, nie lęka się niczego”2. Przeczytajmy wiersz otwierający tom - Wielu było takich:


Wodo jeziorna Nidzkiego, moja egzorcystko.

Wątpisz niedowiarku? Wielu było takich,

a kiedy z niej wracali, rzucali ręczniki, kostiumy

i mówili: - Jest dobrze, jest inaczej,

ale nikt nie znajdował tego jedynego słowa,

nikt nie wiedział, co się wydarzyło.

Za to jaśnieli w nieznanym dotąd

szyku.


Kass niejednokrotnie bywa natchniony, wtedy wyobraźnia niesie go wysokim lotem, odrywa na moment od tragizmu istnienia. Ale równie często, bywa dojmująco smutny, ledwo operujący przy ziemi. Sprzymierza się z niewyrażalnym, próbuję oddać słowem kształt rzeczy. Nadzieja, podobnie jak rozpacz, jest u niego dwubiegunowo afektywna – od euforii, po maksymalne opady. Jego wiersze żyją sporami, eschatologiczną nadzieją, szukają przestrzeni, którą będą mogły uznać za swoją. Czy dysponujemy jakakolwiek formą mogącą pogodzić sprzeczności? To pytanie niesie się we wszystkich książkach autora z Prania. Wiele wierszy Kassa, to momenty przecięcia się człowieka (w swojej otwartości) z rzeczywistością (w błysku, w zagęszczonej chwili, kondensującej znaczenia), w wyniku czego, ukazuje się nam przestrzeń skrywana, ledwie dotąd przeczuwana, noszącą znamiona prześwitu, mająca cechy transgresji, przymioty epifanii. Rzadkie chwile innego porządku, rzucającego swe światło (a nie cień!) na nasze znane, nitowania i konstrukcje. Nie dziwi zatem, że po stronie zysków poeta zapisał dla siebie słowa: Jest, Teraz, Tak. W mieście W., poranek:


Ile drzwi w tej godzinie domyka się

na zawsze, ilu ludzi odwraca plecami

wzgardziwszy porankiem, ile bram otwiera

na przestrzał, na porywisty przeciąg?


Ciało i zmysły – dwa przymiotniki, od których nie sposób zapomnieć, wertując strony autora Tak. Kass doskonale zdaje sobie sprawę, że ciało wypełnia nasze życie odpowiednim ciężarem, nierozerwalnie splata nas z czasem i wikła w trwanie. Rytm naszej egzystencji jest obecny w rzeczach, wokół których budujemy swoje przestrzenie. Jaką miarę stosować wobec siebie, a jaką wobec ludzi? Czy konsolacja ma być łatwa, czy powinna wymagać wiele trudu? Czy domknięcie dzieła, odbywa się kosztem pogmatwanego życia? Czy nadmiar rzeczy do wyartykułowania jest zawsze dla poety zarzewiem cierpienia? „Czy mgiełka ze zgiełku / osiądzie na progu wieczoru, do którego łasi się cisza?” (z wiersza Na brzegu nocy). Kass wziął sobie do serca radę Sándora Máraia: „Nie wystarczy zapamiętać, trzeba też umieć zapomnieć”3. Stąd wiersze Kassa, przedstawiają skomplikowane napięcia stanów wewnętrznych, nieobejmowalność duchowej natury człowieka. Toczą swoje waśnie o kontakt z czymś, co by je/nas przekraczało. Zdają sprawę ze złożoności i mnogości form, w jakich ocalało dla nas piękno tego świata. Bo dla Kassa, pisanie wierszy, to właśnie pielęgnowanie afirmacji dla świata, wyjście ku temu, co przychodzi z zewnątrz, od strony rzeczywistości, ale i akceptacja tego, co idzie od wewnątrz, kiedy niejako pod naporem konieczności, rozwiązuje się język, kruszący skorupy, w których spoczywają słowa, a poeta łka, kwili, śpiewa swe pieśni. Jest tylko moment tworzenia, powoływania zgliszczy do życia, stający się momentem oporu, wobec napierającej blagi nicości. Pierwotny puls mowy staje się kanwą poetyckiej opowieści, objawiającej swój obrzęd i obyczaj. Kass to poeta, dążący – używając określenia Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – do tego, aby „Oko zrosło się nierozerwalnie z Celem”4. Bo tylko wtedy, na moment, na chwilę, ustanie wewnętrzna gorączka, a stare mary, zastąpią nowe, mary. I stare sny, staną się na powrót nowymi snami.

Bartosz Suwiński

1 W. Kass, Metaf. 20 wierszy o położeniu, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2020. Wydawnictwo Austeria. Wszystkie cytaty wg tego wydania.

2 G. Leopardi, Zibaldone. Notatnik myśli. Wybór, wybór, przekład, przedm. i oprac., S. Kasprzysiak, Warszwa 2016, s. 347.

3 S. Márai, Cztery pory roku, przeł. F. Netz, Warszawa 2015, s. 177.

4 G. Herling-Grudziński, Dziennik 1957-1958, oprac. W. Bolecki, M. Herling, Kraków 2018, s. 215.

 

 

 

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

Uwaga: tylko uczestnik tego bloga może przesyłać komentarze.